بانکداری الکترونیک، فرصت ها و چالش ها

بانکداری الکترونیک یکی از نشانه های  جامعه مجازی آینده است. بانکداری الکترونیک منافع قابل توجهی برای مشتریان در زمینه های سهولت و هزینه تعاملات بانکی به همراه دارد. ولی در کنار این منافع چالش های جدی را برای مقامات کشوری در تنظیم و کنترل سیستم های ملی و طراحی و اجرای سیاست های کلان اقتصادی به وجود می آورد. بانکداری الکترونیک مدت طولانی به صورت ماشین های خودپرداز و دریافت خدمات از طریق تلفن رایج بود و اخیرا با گسترش اینترنت تغییر شکل یافته و به صورت یک شبکه جدید انجام خدمات بانکی امکانپدیر شده است.

وجه تمایز بین پول الکترونیک و بانکداری الکترونیک این است که تراز تعاملات مالی در حساب های مالی بانک نگهداری نمی شود از این طریق دسترسی مشتری به بانک بسیار راحت، سریع و در تمام مدت شبانه روز بدون توجه به مکان وی انجام می شود. به علاوه بانک ها می توانند خدمات خود را با کارایی بالاتر و با هزینه های کمتری ارائه دهند.
بانکداری الکترونیک مقایسه خدمات و محصولات بانک های مختلف را برای مشتریان آسان می سازد و به افزایش رقابت بین بانک ها می انجامد و به بانک ها امکان می دهد به بازارهای جدید نفوذ کرده و حیطه کاری خود را از نظر جغرافیایی گسترده تر کنند.
برخی حتی بانکداری الکترونیک را به عنوان فرصتی برای کشورهایی با سیستم های مالی توسعه نیافته در ورود به مرحله توسعه یافتگی میدانند. مشتریان در چنین کشورهایی میتوانند با سهولت بیشتری از طریق بانک ها در خارج از کشور و از طریق سیستم های ارتباطی به خدمات بانکی دسترسی یابند.
روی دیگر بانکداری الکترونیک این است که بانکداری الکترونیک همانند بانکداری سنتی تحت تاثیر همان ریسک ها و خطرات قرار دارد و حتی گاهی نیز شدیدتر! برخی از ریسک های بانکداری سنتی عبارتند از قانونی، عملیاتی و … . به علاوه این ها بانکداری الکترونیکی چالش های نوینی را نیز به وجود می آورد. در پاسخ به این چالش ها بسیاری از قوانین ملی در جهت تحقق اهداف بانکداری الکترونیکی تغییر یافته اند.
بانکداری اینترنتی نیز در حال توسعه است. بانک ها به طراحی وب سایت ها و طراحی پورتال هایی پرداخته اند که نه تنها مشتریان میتوانند به تعاملات حساب های خود، نرخ سود و ارزها دسترسی یابند، بلکه قادرند تا به برخی از تعاملات بانکی نیز بپردازند. متاسفانه داده ها بر روی بانکداری اینترنتی کم هستند و تفاوت در تعاریف آن عمل مقایسه را در بین بانک ها و کشورها با مشکل مواجه می سازد.بانکداری الکترونیک در استرالیا، کره، کشورهای اسکاندیناوی، سنگاپور، اسپانیا و سوییس بسیار گسترده است.
کشورهای اسکاندیناوی بیشترین کاربران اینترنت را به نسبت جمعیت دارا هستند.. تقریبا یک سوم مشتریان بانک ها در کشورهای اسکاندیناوی از مزایای بانکداری الکترونیک بهره می برند. در آمریکا بانکداری اینترنتی عمدتا در بانک های بزرگ اجرا میشود.
ارائه خدمات بانکی الکترونیک و استفاده از ان بستگی مستقیمی با عادات کاربران و امکانات آن ها دارد. با ورود و توسعه بانکداری الکترونیک چهار جنبه زیر در تنظیم روابط باید در نظر گرفته شود:
1-    پذیرش (Adaptation)
در سایه تغییرات سریع فناوری اطلاعات و اثرات آن بر فعالیت های بانکداری، ضرورت به هنگام نگاه داشتن قوانین و تدوین مقررات جدید وجود دارد و این امر نیاز به تلاش، صرف زمان و افراد کارشناس دارد.
2-    قانونمند سازی (Legalization)
روش های جدید انجام تعاملات، ابزارهای جدید و خدمات نو مستلزم تعاریف قانونی تشخیص و مجوزهای خاص دارد. مثلا در بانکداری الکترونیک امضاء دیجیتالی از ضروریات است و بانکداری بایستی قوانین خاصی برای آن تعریف، تدوین و به مورد اجرا گذارد.
3-    هماهنگی (Harmonization)
هماهنگی بین المللی مقررات الکترونیک می بایستی از اولویت خاصی برخوردار شود. این امر مستلزم تعریف عملیات در حیطه مرزها، نظارت ها و هماهنگی و مقررات محلی، منطقه ای و بین المللی است. بانکداری الکترونیک در سطح گسترده مستلزم از بین رفتن مرزها و انجام تعالات بدون در نظر گرفتن آن است به طوری که هر شهروندی بتواند تعاملات بانکی خود را در خارج از مرزها به سرعت انجام دهد.
4-    یکپارچگی (Integration)
یکپارچگی فرآیند شامل مسایل مربوط به فناوری اطلاعات و ریسک های عملیاتی مرتبط با آن در اجرا و نظارت بر عملیات و ایمنی و منطقی بودن آن است.

ماشین های خودپرداز (A.T.M)
ماشین های خودپرداز از اولین  نوآوری ها در خدمات بانکی مکانیزه به حساب می آیند و مستلزم تغییر عادات مشتریان در انجام امور بانکی به صورت سریع تر و با اطمینان بیشتری است. مشتری به جای مراجعه به بانک و تماس با کارکنان بانک و تکمیل فرم های مختلف از طریق شبکه مکانیزه بانکی تعاملات مختلفی را انجام میدهد. این فناوری اولین بار از سوی بانک بارکلیز (Barklays) در سال 1967 به کار گرفته شد. سیستم اولیه چندان پیچیده نبود و تنها پرداخت های نقدی را انجام می داد و منبعی برای برتری استفاده کنندگان از آن ها در مقایسه با دیگر رقبای بانکی خود بود. در این مرحله درک صحیحی از نیازهای مشتریان وجود نداشت و از نوآوری اطلاعات در جهت انجام فرایندی از عملیات بانکی استفاده گردید.
با پیشرفت فناوری اطلاعات و شبکه و افزایش رقابت در دهه 80 بانک ها بهره گیری از فناوری را در حمایت از استراتژی های خود در دستور کار قرار دادند و ماشین های خودپرداز می توانست ابزاری در آفرینش برتری رقابتی به حساب آید.
ماشین های اولیه کارهایی ماند دریافت وضعیت حساب ها و اتقال وجه را انجام می دادند و با فراگیر شدن آن در سایر بانک ها کاربردهای جدیدی به آن اضافه گردید مانند پرداخت صورت حساب هایی مثل آب و برق و امور مربوط به نقد کردن و انتقال چک ها که میتوانست وجه تمایز کاربرد این فناوری در میان بانک های مختلف باشد.

بانکداری اینترنتی
استفاده از اینترنت به عنوان یک مجرای ارتباطی مانند ماشین های خودپرداز که قبل از آن وجود داشت توانست به ارائه خدمات و امور بانکی سنتی به شکل نو بیانجامد. مشتریان با راحتی و اطمینان بیشتری میتوانند از خدمات راه دور بانکی استفاده کنند. بانک ها با سرعت از اینترنت در توسعه خدمات و ارائه توانایی های خود استفاده کردند و تجارت اینترنتی را در حیطه خدمات خود به کار گرفتند.
در حال حاضر بانک ها توانسته اند علاوه بر ارائه خدمات بانکی مانند دریافت صورتحساب، انتقال وجوه از یک حساب به حساب دیگر، انجام خدماتی مانند پرداخت صورتحساب های مختلف به صورت به هنگام از رشد تجارت الکترونیکی نیز به نحوی پشتیبانی کنند. به صورتی که خرید های اینترنتی، پرداخت صورتحساب ها و یا خرید سهام امروزه از ضروریات یک بانکداری مدرن است.

روش های پرداخت الکترونیکی
در نظام بانکداری الکترونیک از روش های متعددی برای پرداخت، استفاده میشود. رایج ترین این روش ها عبارتند از:
روش اعتباری
این روش مبتنی بر حساب الکترونیکی است که برای هر کاربر تعریف میشود. در نظام بانکی نوین به هر فرد یک کد شناسایی منحصر به فرد داده میشود و کلیه تعاملات بانکی و حساب های بانکی وی به این مرتبط میشود. کاربر میتواند با اتصال به حساب خود نسبت به پرداخت اقدام نماید.
در این روش مشتری مبلغ معینی را به حساب واریز و با دریافت شتاسه کاربری و رمز عبور میتواند مبلغ مورد نظر خود را انتقال دهد. در این روش مبلغ کنترل شده برای تعاملات در نظر گرفته میشود.
کارت غیر قابل شارژ (Debit Card)
کارت هایی که به مبلغ معینی شارژ میشوند و مشتری با مراجعه به دستگاه های پایانه فروش (POS) متواند تا سقف شارژ، نسبت به پرداخت اقدام نماید. حداکثر سقف خرید از این طریق، میزان شارژ انجام شده است و پس از آن کارت از چرخه معاملات خارج میشود.
کارت های اعتباری (Credit Card)
برخی بانک ها به نسبت میزان موجود و اعتبار افراد مبلغ اعتباری را برای دارنده کارت در نظر میگیرند که قاعدتا بیش از میزان موجودی حساب وی است. دارنده کارت میتواند تا میزان اعتبار در نظر گرفته شده، پرداخت های خود را انجام دهد و در مدت زمان معینی نسبت به بازپرداخت آن به بانک اقدام نماید. این کارت ها در فواصل زمانی مشخص شارژ میشوند.
کارت های هوشمند (Smart Card)
استفاده از این کارت ها نیازی به اتصال برخط با صادرکننده کارت نداشته و در زمان انجام پرداخت، موجودی به هنگام میشود. در این نوع کارت ها، پردازنده جداگانه ای نصب میشود که دارای حافظه بوده و قادر به نگهداری و پردازش تعاملات انجام شده می باشد. این نوع کارت قابل برنامه نویسی بوده و از طریق واسطه های نرم افزاری می توان بر روی آن ها برنامه نویسی کرد. نمونه این کارت ها در خطوط مترو یا سوخت استفاده میشود.

پایانه های بانکی خودکار
پایانه های خودکار این امکان را به کاربر می دهند که با بهره گیری از یک کارت مخصوص بتواند به حساب ها دسترسی داشته و از این طریق به انتقال وجوه و یا پرداخت و دریافت اقدام نمایند. با دستگاه های نوین، بانک ها قادرند تا خدمات بسیاری را از این طریق به مشتریان ارائه دهند مانند پرداخت قبوض، انتقال وجه، خرید شارژ تلفن همراه و غیره

امنیت در بانکداری الکترونیک
اساس توسعه و گسترش خدمات بانکداری الکترونیک و رشد کاربری آن، امنیت و اعتماد است. حساسیت تعاملات و جا به جایی منابع مالی در این سیستم نیاز به یک بستر امنیتی را حیاتی می نماید. در نظام بانکداری الکترونیک یکپارچگی داده (Data integrity) باید تضمین شده و نحوه دسترسی به داده ها می بایست کنترل شود. مکانیزم هایی با اعتبار بالا جهت کنترل دسترسی به داده ضروری است تا اطمینان حاصل شود که کاربر مورد نظر همان فردی است که باید به این سیستم وارد شود. این مفهوم به هویت سنجی (Authentication) معروف است. سهل ترین شیوه کنترل استفاده از شناسه کاربری و رمز عبور است که به هر کاربر (مشتری) به طور منحصر به فرد اختصاص داده میشود و تاکید میشود که به صورت نوبه ای از سوی کاربر تغییر یابد.
از روش های پیشرفته تر میتوان به کنترل بیومتریک (شاخص های زیستی) اشاره کرد که اثر انگشت یک روش بهره برداری از این شاخص است. البته روش های پیشرفته تری مانند اسکن عدسی یا شبکیه چشم از آن جمله است که به دلیل نیاز به تجهیزات پیشرفته استفاده از آن ها در سطح کاربران عمومی چندان رایج نیست.

امضاء الکترونیک
در نظام انتقال وجوه و پرداخت ها و نیز اسناد با ارزش استفاده از امضاء الکترونیک یک ضرورت است. در این شیوه شرایط زیر باید بتواند تعریف شود:
1-    گیرنده هویت فرستنده را تایید نماید.
2-    فرستنده ضمن تایید مطلب ارسالی، نتواند محتوای ارسالی را انکار نماید.
3-    گیرنده نتواند مطالب جعلی در محتوای ارسالی گنجانیده و آن را به عنوان محتوای اصلی ارائه کند.